پس نگری : از جمله روشهای کلیدی در آینده پژوهی است. پس نگری با تصور آینده مطلوب شروع میشود و سپس با تعیین قدمهای لازم برای افزایش شانس رسیدن به آن آینده ادامه مییابد. این رویکرد تنها زمانی عملی است که اهداف آینده به روشنی و به دور از هرگونه ابهام تعیین شده باشند. در این روش فرد یک آینده مطلوب را متصور شده و سپس برای تعیین مقیاسهایی که برای رسیدن به چنین آینده ای نیاز دارد، میکوشد. با توجه به این روش هر تصویری از آینده بر سیاستگذاری و مدیریت اکنون برای رسیدن به آن تصویر، تاثیر مستقیم دارد. برای روشن شدن بحث به یک نمونه اشاره میکنم:
- تولید ناخالص داخلی و مساله زن، اشتغال و خانواده
در مدل توسعه غربی، تصویر مطلوب آینده، ایجاد بهشت زمینی است. از جمله مهمترین شاخصها برای سنجیدن میزان دستیابی به این تصویر، میزان تولید ناخالص داخلی است. تولید ناخالص داخلی در برگیرنده ارزش مجموع کالاها و خدماتی است که طی یک دوران معین، معمولاً یک سال، در یک کشور تولید میشود و مابه ازاء مالی دارد. هر میزان که تولید ناخالص داخلی بالاتر باشد، کامیابی نظام سیاسی بالاتر است. بر اساس آنچه در روش پس نگری گفته شد وقتی این تصویر به عنوان آینده مطلوب پیش روی ما قرار گرفت، میباید سیاستگذاریها به نحوی صورت بگیرد که شانس ما را برای دستیابی به آن تصویر افزایش دهد و میزان کامیابی ما بر آن اساس مورد ارزیابی قرار گیرد. به عنوان مطالعه موردی به موضوع سیاستگذاری در حوزه زن و خانواده اشاره میکنم. با آن تصویر، در موضوع زن، اشتغال و خانواده، سیاستگذاری باید به نحوی انجام شود که اصالت با اشتغال باشد و لذا خانواده رو به فروپاشی میرود. بر اساس این نگاه حضور زن در خانواده حتی مضر هست چرا که این حضور، سهمی در تولید ناخالص به همراه ندارد. آلوین تافلر در کتاب موج سوم با اشاره به همین حقیقت بیان میدارد که در آمریکا خانواده به معنای سنتی یعنی پدر و مادر و دو فرزند بیش از هفت درصد وجود ندارد. برنامه ریزی برای شکل دهی خانواده خارج از معنای واقعی آن که در غرب اتفاق میافتد از همین منظر قابل ارزیابی است. امروز ژاپن با همین مساله گریبانگیر هست و مساله مرگ در تنهایی و نرخ به شدت منفی جمعیت از عوارض همین نگاه است.
بعد از این تصویر، تصویری از مدل پیشرفت اسلامی ارائه میدهیم. در این مدل، زن هم شان اجتماعی خواهد داشت و هم خانواده از اهمیت بی نظیری برخوردار است. در جامعه ما مادران و همسران در خانه مشغول اداره خانه و خانواده هستند. فرض بفرمایید فرزندان تحصیل کرده، فرزندان مودب و با اخلاقی تربیت کرده و تحویل جامعه میدهند، این مساله در تولید ناخالص اثری ندارد اما از نگاه دینی کاری به اهمیت تربیت یک انسان وجود ندارد و این بالاترین کارهاست. اما حضور در خانواده به معنای بی توجهی به شان و تاثیرگذاری اجتماعی زن نیست. امام(ره) به شدت با کسانی که معتقد بودند زنان در راهپیماییها حضور نداشته باشند و بعد از پیروزی انقلاب هم معتقد بودند که اینها پلاس خانه خود باشند برخورد کرد. اما از طرف دیگر نسبت به خانواده اهتمام داشتند. طراحی مدلی که هم زنان دارای شان اجتماعی باشند و هم نظام خانواده آسیب نبیند نیاز به تعمق و تامل و نظریه پردازی دارد. ارائه مطالب ژورنالیستی در مورد زنان دردی دوا نمی کند.
- چالش تصاویر از آینده و مساله سیاست گذاری
بر این اساس، هر تصویری از آینده، سیاست گذاری خاص خود را میخواهد. به نظر اینجانب یکی از بنیادی ترین و اساسیترین چالشها در نظام جمهوری اسلامی همین چالش تصویر از آینده است. اینکه کدام تصویر، نمونه ایده آل ماست. بحث در این خصوص و رسیدن به یک اجماع بسیار ضروری است. البته طبیعی است که کار با ناهمواریها و دشواریهای فراوانی روبروست. پس از حل چالش تصاویر مطلوب از آینده، سوال اینجاست که در مقام سیاستگذاری چگونه میشود سیاستگذاری کرد که فی المثل چنانچه ذکر شد هم زن شان اجتماعی داشته باشد و هم خانواده، محکم و استوار بماند؟ چگونه میشود سیاستگذاری و برنامه ریزی کرد که عدالت را با رشد همزمان پیش برد؟ وسوالاتی دیگر از این دست که نیاز به تولید فکر و پاسخ عمیق دارد.
- دکتر فرزاد جهان بین
