روزگار غیبت دوران دوری و فراق دردانه هستی و خلیفه الهی، امام حق و ولی صدق، حضرت حجه بن الحسن المهدی علیه الصلاه و السلام است. گذار از این زمانه تاریک و پرخطر، امری بس خطیر و مشکل است و بدون یاری و راهبری پیشوای معصوم، غیر ممکن. امامان هدایت خود سختی این دوران را به گوش پیروان رسانیده اند و از خطرات آن حذر دادهاند.[1] با وجود این ناهمواریها، پاداش به سلامت گذشتن از این مسیر پرتلاطم و دشوار، قابل شمارش و پیمایش نیست.[2]
حال سوال اینجاست که چگونه میتوان در این میدان پرخطر، عقیده را مرزبانی نمود و ایمان و امید را نگاهبانی نمود؟
یکی از راهکارهای دستیابی به پاسخ، رجوع به ادعیه ای است که امامان هدایت به پیروان خویش در دوران غیبت سفارش نموده اند. این نیایشها اگرچه به ظاهر گفتگوی بنده است با مولای خویش ولی درون خویش گفته هایی نهفته دارد که جهت نمای حرکت منتظر را در این عصر پرآشوب به سمت و سوی هدایت رهنمون میکند و کردار او را با تراز الهی همگون.
از میان ادعیه زمان غیبت، دعایی که کتاب شریف کمال الدین شیخ صدوق به نقل از شیخ عَمری نایب اول امام عصر صلوات الله علیه بیان نموده اند[3]، حاوی معارفی عمیق و پربهاست. توصیف و تفسیر کامل این دعا نه در این نوشتار مختصر میگنجد و نه نویسنده خود را یارای ورود به این بحر ژرف میبیند.[4] لذا تنها به برداشتهایی کوتاه از قسمتی از دعا پرداخته میشود که از آن میتوان نقشه راه انتظار را دریافت.
این نیایش با دعای معروف "اللهم عرفنی نفسک فانک ان لم تعرفنی نفسک ..." آغاز میگردد که خواندن این فقرات در منابع حدیثی دیگر نیز در دوران غیبت سفارش شده است.[5] پس از آن نعمت شناخت امامان هدایت و نام جانشینان حقیقی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ذکر میگردد. در پی این فقرات است که عبارات مورد استناد این نوشتار در قالب جملاتی ناب و بدیع چنین رخ مینماید:
"اللَّهُمَّ فَثَبِّتْنِی عَلَى دِینِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِکَ وَ لَیِّنْ قَلْبِی لِوَلِیِ أَمْرِکَ وَ عَافِنِی مِمَّا امْتَحَنْتَ بِهِ خَلْقَکَ وَ ثَبِّتْنِی عَلَى طَاعَةِ وَلِیِّ أَمْرِک"
این فقره شامل 5 دعاست که به هریک به صورت مجزا پرداخته میشود:
ثابت قدمی در دین:
"اللَّهُمَّ فَثَبِّتْنِی عَلَى دِینِکَ"
(بارالها! مرا بر دین خود استوار بدار):
- ثبّت از باب تفعیل بوده و نشان از تدریج دارد (تثبیت در مقابل ثبوت). این فقره نشان میدهد باید لحظه به لحظه بر دین پاسبان بود و از پروردگار ثابت قدمی مداوم طلب نمود.
- ثابت قدم بودن در دین امری است که به طور متعدد در ادعیه صادره از پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه هدی (ع) آمده و مورد تاکید قرار گرفته است[6] و این اهمیت موضوع را هویدا میسازد. چه بسیارند کسانی که در ابتدای کار ایمانی راسخ و نیتی خالص داشته اند ولی در ادامه پایشان لغزیده و به وادی گمراهی و هلاکت سرنگون گشته اند. این مساله به ویژه در دوران غیبت که دوران تمحیص و غربالگری بوده[7] و نگاه داشتن ایمان در آن بسیار سخت و دشوار توصیف شده، ارزشی مضاعف می یابد.
- ثبوت گاهی بی واسطه نسبت داده میشود (مانند اینجا) و گاهی به قلب (ثبت قلبی،نثبت فؤادک) و گاهی به قدم (ثبت اقدامنا).
- چنانچه در ادعیه قرآنی که واژه تثبیت در آنها به کار رفته نظری بدوزیم، معمولا کاری عظیم و مشکل پیش رو بوده و احتمال لغزش و جازدن وجود داشته است. به عنوان مثال وقتی که طالوت و سپاه کم تعداد او در مقابل سپاه عظیم جالوت قرار گرفتند، چنین دعا نمودند: "رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرین" بقره 250
- مرحوم آیه الله بهجت ره به رهبر معظم انقلاب خواندن این دعا را سفارش مینمودند: "یا الله یا رحمان یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک"[8] این سفارش نشانگر اهمیت توجه به ثبوت در دین –به ویژه در این روزگار- است.
عملگرایی و طاعت محوری:
"وَ اسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِکَ"
(و مرا در طاعت خود به کار گیر):
- عبارت فوق تعبیر زیبایی است که هم درصدد جهت دهی به عمل انسان است (تنها به سوی طاعت و انجام دستورات الهی) و هم درخواست توفیق از جانب خداوند میگردد چرا که بدون توفیق الهی پیمودن چنین مسیری ممکن نیست و هم از خداوند خواسته میشود طاعت و دستور الهی به واسطه خود فرد – و نه فرد دیگری- انجام شود. (واستعملنی)
- مشابه تعبیر فوق در ادعیه دیگر نیز مشاهده میشود مثلا در صحیفه سجادیه (دعاهای 14، 16، 20، 24 و ...) یکی از جایگاههای این دعا که در اصول کافی نیز ذکر گردیده[9] هنگام خروج از منزل است که در آن جایگاه از خداوند خواسته میشود کردار روزانه در راستای فرامین الهی باشد.
دلدادگی به امام:
"وَ لَیِّنْ قَلْبِی لِوَلِیِ أَمْرِکَ"
(و قلبم را براى ولىّ امرت نرم کن):
- لیّن به معنای نرمی و ضد خشونت است و در مورد اشیاء و اخلاق به کار می رود.[10] صفت لین و نرمی در قرآن کریم برای گفتار[11] و قلب[12] به کار رفته است.
- دوران غیبت زمان سنگدلی انسانها به واسطه دوری از حجت خداست. فراموشی آن یگانه هستی غبار بر پنجره دل مینشاند و این تیرهدلی راه بر شعاع روحبخش آفتاب عالمتاب میبندد. پذیرش امام قلب و روانی آماده میطلبد تا دوست دل را "به هرجا که خاطرخواه اوست" ببَرد. در این فراز زیبا از خداوند درخواست میشود دل آنچنان نرم و لطیف گردد که نام و یاد حجت خدا را با تمام وجود پذیرا باشد.
- امام، هادی باطنی انسانهاست و هدایت او به شیوه "ایصال الی المطلوب" است و دست هدایتگر او انسان هدایت خواه را تا سرمنزل مقصود همراهی میکند. ولی این هدایت شرطی هم دارد که البته به قابل – خود انسان- مربوط است و باید قابلیت هدایت را در خود مهیا نماید. در این فراز دعا آمادگی دل برای دستگیری امام خواسته میشود و صد البته دلی را که به دلدار سپرده شود، دیگر غمی نیست!
- عبارت زیبای بالا تعبیری یکتاست که مطابق جستجوی نویسنده سطور، در دعای دیگری بدین صورت نیامده است.
سالم گذر کردن از فتنه ها:
"وَ عَافِنِی مِمَّا امْتَحَنْتَ بِهِ خَلْقَکَ"
(و مرا از آنچه خلق را بدان امتحان میکنى سلامت بدار):
- دوران غیبت، گاهِ امتحانات سخت و فتنه های دشوار است و گذر از این مسیر پر پیچ و خم با درههای تاریک و ژرف، بدون حفاظت و دستگیری بَلَدِ این راه، ناممکن. در این فراز دعا، مؤمن از خداوند میخواهد که از این دوران –که از آزمایش آن گریزی نیست- جان سالم به در بَرَد و گوهر ایمان خویش را به منزل مقصود برساند.
- گرچه آزمونهای دشوار از اقتضائات طبیعی دوران غیبت و دوری از امام است، ولی ائمه طاهرین راه عبور و پشت سر نهادن این ابتلائات را نیز به پیروان نشان دادهاند.[13] از جانب دیگر هم یاری و عنایت خداوند در این دوران بیش از زمان حضور، سالکان طریق را در بر میگیرد و هم پاداشی عظیم برای ایشان در نظر گرفته شده است.[14]
- عبارت "عافنی" را میتوان به دو صورت معنا نمود: الف- معافم بدار ب- به سلامتم بدار. شاید برداشت دوم هم به لحاظ ادبی و هم به لحاظ معنایی مناسبتر باشد چرا که امتحانات دوران غیبت برای هر مؤمن امری اجتناب ناپذیر است و تعالی و پیشرفت مؤمن با گذر از این امتحانات حاصل میگردد.
ثابت قدمی در پیروی از امام:
"وَ ثَبِّتْنِی عَلَى طَاعَةِ وَلِیِّ أَمْرِک"
(و مرا در اطاعت ولىّ امرت استوار کن):
- درخواست دیگری که در این دعا از خداوند میشود، ثابت قدمی در اطاعت عملی از امام معصوم (ع) است. نکته جالب توجه در این عبارت آن است که تنها اطاعت مورد درخواست نیست بلکه پایداری در اطاعت مسألت میگردد و شاید علت آن به ماهیت زمان غیبت بازگردد که مدعیان اطاعت از امام بسیارند ولی آنانکه در هر حال و هر امری از امام را جامه عمل میپوشانند، کم و نادرند و آنجا که اطاعت و اجرای دستورات امام با خواسته ها و تمایلات انسان تعارض مییابد و یا منافع وی را تهدید میکند، ثابت قدمی در این راه، منتظران حقیقی را از مدعیان جدا میسازد.
- تکرار عبارت "ثَبِّتْنِی" در این دعا اهمیت و جایگاه پایداری و محکم ماندن در مسیر دشوار انتظار را هویدا میسازد. علاوه بر آنکه جداسازی عبارت اخیر با آنکه ثابت قدمی در دین متضمن اطاعت از امام نیز هست، شاید حاکی از اهمیت و تاکید همراهی عملی و ثابت قدمی در اطاعت از امام باشد.
امید که همه ما مشمول این دعای شریف واقع شویم و از منتظران حقیقی آن امام همام باشیم.
[1] - امام صادق ع: إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةً الْمُتَمَسِّکُ فِیهَا بِدِینِهِ کَالْخَارِطِ لِلْقَتَادِ بِیَدَیْه : صاحب این امر را غیبتى است که در آن هر کس دین خود را نگاه دارد همانند کسى است که با کشیدن دست به ساقه قتاد خارهاى آن را از آن بکند. الغیبة( للنعمانی)، النص، ص: 169
[2] - امام سجاد ع: یَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِهِ وَ الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ کُلِّ زَمَان : اى ابو خالد مردم زمان غیبت او که معتقد بامامت او و منتظر ظهورش هستند از مردم هر زمانى برترند - کمال الدین و تمام النعمة، ج1، ص: 320
[3] - حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُکَتِّبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیِّ بْنُ هَمَّامٍ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ ذَکَرَ أَنَّ الشَّیْخَ الْعَمْرِیَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ أَمْلَاهُ عَلَیْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَدْعُوَ بِهِ وَ هُوَ الدُّعَاءُ فِی غَیْبَةِ الْقَائِمِ ع: ابو علىّ گوید: این دعا را شیخ ابو جعفر عمرىّ براى من املا فرمود و امر کرد که آن را بخوانم و آن دعاى غیبت قائم علیه السّلام است. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 512
[4] - نکته جالب آنکه سید بن طاوس در جمال الاسبوع بعد از ذکر دعاهاى وارده بعد از نماز عصر جمعه و صلوات کبیره این دعا را ذکر کرده و فرموده و اگر براى تو عذرى باشد از جمیع آنچه ذکر کردیم پس حذر کن از آنکه مهمل گذارى خواندن این دعا را پس بدرستیکه ما شناختیم این را از فضل خداوند جل جلاله که مخصوص فرموده ما را به آن پس اعتماد کن به آن – به نقل از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی
[5] - از جمله الغیبة( للنعمانی)، النص، ص: 66
[6] - به عنوان مثال ر ک: مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج1، ص: 33 و 142
[7] - امام صادق ع: وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ کَمَا یُغَرْبَلُ الزُّؤَانُ مِنَ الْقَمْح - الغیبة (للطوسی)، النص، ص: 340
[8] - این دعا، همان دعای غریق است که امام صادق ع به عبدالله بن سنان سفارش خواندن آنرا در هنگام فراوانی شبهات و ترس گمراهی نموده اند. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 352
[9] - اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی فِی طَاعَتِکَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِیمَا عِنْدَک ... - الکافی (ط - الإسلامیة)، ج2، ص: 542
[10] - مفردات راغب، لسان العرب واژه لین
[11] - فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً: با او سخن نرم بگویند - طه: 44
[12] - ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِکْرِ اللَّهِ: آنگاه وجودشان و دلهایشان بسوى یاد خدا نرم و مطیع می شود – الزمر:23
[13] - همچون کسب معرفت و یا اتباع از نائبان عام امام ع: وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُم - کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 484
[14] - به عنوان مثال: الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ - کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 645
زهیر دهقانی آرانی
